Hane Halkı Geliri Nasıl Tespit Edilir? — Rakamların Üstünü Örtmeyi Bırakalım
Şunu peşin peşin söyleyeyim: Hane halkı gelirini tespit etmek, “maaşları toplayalım, bitti” kolaycılığı değildir. Bu tema “gerçek hayat”a yaklaştıkça kirlenir: düzensiz kazançlar, kayıt dışı işler, ayni faydalar, borçla dönen ay sonları, evin içindeki görünmeyen bakım emeği… Peki biz ne yapıyoruz? Çoğu zaman resmi tanımı alıyor, hane denen o capcanlı organizmayı tek bir haneye sığdırıyoruz. Neden hâlâ kendimize bu iyimser masalı anlatıyoruz?
Hane Kime Deniyor? (Tanım Savaşları Başlasın)
“Hane halkı” kulağa sade gelir, ama değil. Aynı adreste kaç kişi yaşıyor, kimler gelirini paylaşıyor, kim kimin giderini üstleniyor? Öğrenci evleri, mevsimlik çalışanlar, bir aya şehirde bir aya köyde olanlar, aynı çatı altında iki ayrı bütçe tutan kuzenler… Tanımın dışına taşan her yaşam biçimi, gelirin ölçümünde gürültü üretir. Eğer başlangıçta “hane”yi yanlış çiziyorsanız, geri kalanı doğru çıksa ne olur?
Gelir mi Dediniz? Nakit, Ayni, Düzensiz, Görünmez…
Maaş, prim, serbest meslek, freelance proje, haftalık kurs ücreti, kira geliri, nafaka, emekli aylığı… Tamam. Peki ya işyerinden verilen öğle yemekleri? Ailenin köyden gelen erzağı? Bir tanıdığın “ödeme yerine” yaptığı gönüllü tamirat? Ev içi bakım emeği sayesinde ödenmeyen kreş ücreti? Gelir sadece bankaya düşen para mıdır, yoksa cebinizden çıkmayan harcama da bir tür gelir sayılır mı? Bu soruyu yok sayarsanız, yoksulluğu da refahı da sistemli olarak çarpıtırsınız.
Resmî Yöntemlerin Zayıf Noktaları
Anketler hatırlama yanlılığıyla maluldür; insanlar düzensiz kazançlarını unutabilir, kayıt dışı gelirlerini saklayabilir. Vergi beyannameleri? Güzel ama herkes beyan etmiyor. Banka ekstreleri? Nakit dolaşan evlerde tabloyu eksiltir. Bu yüzden “tek kaynak–tek gerçek” yaklaşımı sizi yanıltır.
Eşdeğerlik Ölçekleri Gerçekten Masum mu?
Hane geliri kişi sayısına bölünmez; genelde “eşdeğerlik ölçeği” kullanılır. Ama küçük çocukla yetişkin aynı tüketmez, iki yetişkinin tasarruf verimi farklıdır, bakım yükü maliyeti değişir. Tek bir katsayı, binlerce kombinasyonu tek kalıba sokar. Pratik zorunluluk mu? Evet. Peki tartışmalı mı? Hem de nasıl.
Zaman Ufku: Ay mı, Yıl mı?
Birçok hanenin geliri mevsimseldir. Yazın çalışan, kışın bekleyen; proje bulan, sonra aylarca boşta kalan… Aylık ölçerseniz kimi zaman “zengin”, kimi zaman “yoksul” görünür. Yıllık ölçerseniz nakit akışındaki stresi es geçersiniz. Hangi zamanı seçtiğiniz, politik sonuç doğurur.
Enflasyon, Kur, Şoklar: Dün Doğru Olan Bugün Yanlış
Hızlı fiyat değişimlerinde nominal gelirle rapor tutmak, buzda yürümek gibidir. Gerçek alım gücü için deflatör gerekir; o da hangi sepetle, hangi ağırlıkla? Hane sepeti “ortalama” sepete benzemez. Yani doğru fiyat endeksi seçimi, en az gelir kadar kritiktir.
Hane Halkı Geliri Nasıl Tespit Edilir? (Eleştirel ama Uygulanabilir Yol)
Eleştiriyi yaptık, peki sahada ne yapacağız? İşte ayakları yere basan, ama romantizme izin vermeyen bir çerçeve:
- Hane tanımını netleştir: Aynı çatı ≠ aynı bütçe. Kim kiminle kaynak ve gider paylaşıyor? Yazılı–sözlü bir “bütçe sözleşmesi” çıkar.
- Gelirleri katmanlandır: Düzenli (maaş, emekli aylığı) + düzensiz (prim, proje, bahşiş) + ayni (yemek, erzak, lojman) + transfer (nafaka, aile desteği). Ayni faydayı piyasa karşılığıyla fiyatla.
- Zamanı dengele: Düzensiz gelirleri 6–12 aylık ortalamaya yay; nakit akışı için de ayrıca “aylık stres” göstergesi tut.
- Giderleri değil, negatif geliri kaydet: Sürekli borç servisi (kredi kartı asgarisi, kredi taksiti) gerçekte “gelirden düşen zorunlu pay”dır. “Kalan kullanılabilir gelir”i ayrı raporla.
- Çoklu kanıt kullan: Maaş bordrosu + banka ekstresi + dijital cüzdan hareketi + nakit defteri. Tek kaynağa asla güvenme.
- Eşdeğerlik ölçeğini şeffaf seç: Hangi katsayıyı kullandığını yaz; farklı ölçeklerle duyarlılık analizi ekle (ör. 0,3–0,5 çocuk katsayısı aralığı).
- Gölgede kalan emeği görünür kıl: Bakım emeği sayesinde “ödenmeyen” hizmetlerin tahmini piyasa bedelini not düş; isterse ana gelire değil, “refah düzeltmesi”ne yaz.
Basit Formül, Karmaşık Gerçeklik
Hane Halkı Net Geliri = Düzenli Net Nakit + (Düzensiz Gelirlerin Aylıklaştırılmış Payı) + Ayni Faydanın Piyasa Karşılığı + Transferler − Zorunlu Borç Servisi
Ardından kişi başına değil, seçtiğin eşdeğerlik ölçeğine göre “eşdeğer kişi başına gelir” hesapla. Aynı haneyi üç farklı ölçekle test et; farkın yarattığı politik sonuçları (yardım eşiği, vergi dilimi, sosyal tarife hakkı) ayrıca tartış.
Tartışmalı Noktalar: Hangi Gerçeği Seçeceğiz?
- Ayni fayda gelir midir? Lojman–yemek faydasını gelir saymak adil mi, yoksa istihdamın yan ürünü mü?
- Bakım emeği nereye yazılır? Ücretsiz bakım emeğinin görünmez kalması, haneyi olduğundan “zengin” mi gösteriyor?
- Düzensiz geliri nasıl düzleştiririz? 12 ay ortalama nakit stresini saklıyor mu, yoksa istikrarlı resmi tablonun ardında kırılganlık mı büyüyor?
- Eşdeğerlik ölçeği kimin lehine? Çocuk ağırlığını düşük tutmak yoksulluk ölçüsünü yapay biçimde mi azaltıyor?
- Borçla finanse edilen tüketim refah mıdır? Kredi kartıyla kurulan “standart” gerçekte negatif geleceğin bugüne çekilmesi değil mi?
Harekete Geç: Ölç, Yaz, Karşılaştır, Sorgula
Bir ay boyunca nakit günlüğü tut, düzensiz gelirlerini geriye dönük 12 ayla aylıklaştır, ayni faydayı kalem kalem fiyatla, kullandığın eşdeğerlik ölçeğini açıkla ve üç alternatifle yeniden hesapla. Sonra şu provokatif soruları kendine ve okurlara sor:
- “Hane halkı geliri” dediğim şey, gerçekte benim müzakere gücümü yansıtıyor mu, yoksa sadece bankaya gireni mi?
- Benim hanemde görünmeyen emeğin bedelini kim ödüyor, kim bu sayede “gelir sahibi” görünüyor?
- Ayni faydaları çıkarsam, bugün refahım kaç puan düşer? Peki yarın?
- Seçtiğim ölçek, politik tercihlerimi nasıl şekillendiriyor: yardım, vergi, tarife?
Son Söz: Rakamlar Kadar Tercihler de Politik
Hane halkı gelirini tespit etmek, sadece matematik değil; kimin emeğini, hangi faydayı, hangi zamanı “gelir” sayacağımıza dair politik bir tercihtir. Cesur olalım: Tanımı tartışalım, yöntemi şeffaflaştıralım, görünmeyeni görünür kılalım. Çünkü yanlış ölçtüğümüz her gelir, yanlış hedeflenmiş bir destek, kaçırılmış bir vergi adaleti ve en önemlisi, kendi hayatımıza dair eksik bir hikâyedir.